Film

On – pisarz, artysta i kompozytor. Ona –  malarka, ilustratorka książek, scenografka. Franciszka i Stefan Themersonowie zajęli się wspólnym tworzeniem filmów eksperymentalnych i należeli do grona najbardziej wszechstronnych twórców awangardowych w polskiej sztuce XX wieku.

Wystawa ukazuje charakter współpracy między dwojgiem artystów, którzy w latach 30. ubiegłego stulecia zaproponowali, w kontekście polskim, unikalną i bezprecedensową formułę filmu eksperymentalnego. Łącząc poetykę fotomontażu z lirycznym wymiarem kadru filmowego, Themersonowie wyprzedzili o kilkadziesiąt lat doświadczenia artystów spod znaku nowych mediów. Podkreślając różnorodność wątków twórczości Themersonów, wystawa ujawnia korespondencje między ich pracami, a wybranymi pracami przedstawicieli pierwszej awangardy i sztuki współczesnej.

Zamierzeniem projektu jest przybliżenie współczesnym odbiorcom idei awangardy w rozumieniu Themersonów. Idea ta kojarzyła ich prace z funkcją wypracowywania środków służących osiągnięciu stanu jedności doświadczenia zmysłowego i aktywizacji możliwości intelektualnych odbiorcy. Program ten realizowali w ramach poszukiwań o charakterze intermedialnym, badającym korespondencje między przekazami artystycznymi, formułowanymi za pomocą różnego rodzaju mediów: fotogramu, rysunku, obrazu malarskiego, tekstu literackiego. Modelem i stałym punktem odniesienia dla tych praktyk był film, pojmowany przez Themersonow jako medium dopuszczające różnorodność procedur obrazotwórczych oraz wyposażone w funkcję stymulatora procesów wyobraźni.

Zaproponowana przez Themersonów poszerzona formuła filmu kojarzy twórczość artystyczną z funkcją umożliwiania dostępu do rzeczywistości – odzyskiwania "rzeczywistości rzeczy", przesłoniętej przez języki polityki oraz ideologii. W obliczu doświadczeń wojennych kojarzyli oni ducha awangardowej rebelii ze sprzeciwem wobec wszelkich przejawów konserwatyzmu i instrumentalnie pojmowanej racjonalności. Twórczość Themersonów uznać można zatem za uogólnienie idei klasycznej awangardy, próbę jej ocalenia i zaszczepienia w nowym kontekście historycznym – zdewastowanym krajobrazie kulturowym powojennej Europy.

Wystawa obejmuje projekcje ocalałych filmów Franciszki i Stafana Themersonów: "Przygoda człowieka poczciwego" (1937), "Calling Mr. Smith" (1943) oraz "Oko i ucho" (1944-45) oraz związane z twórczością filmową kolaże i fotogramy Stefana Themersona. Ponadto można zobaczyć bogaty wybór prac rysunkowych i malarskich Franciszki Themerson oraz zrealizowane wspólnie przez Franciszkę i Stefana publikacje wydawnictwa Gaberbocchus Press. Ujawniamy również pokrewieństwa między postawami Themersonów, a postawami innych artystów, kojarząc ich prace z pracami m.in. Jankiela Adlera, Raoula Hausmanna i Kurta Schwittersa. Dopełnieniem projektu są dwie prace współczesne – Jarosława Kozłowskiego i Wojciecha Pusia.

Prezentowane na wystawie prace pochodzą z kolekcji: Muzeum Sztuki w Łodzi, Sprengel Museum w Hanowerze, Centre Georges Pompidou w Paryżu, Themersons Archive w Londynie, Ubu Gallery w Nowym Jorku, Israeli Museum w Jerozolimie, Fundacji Signum, kolekcji prywatnych we Francji i w Polsce.

Wystawa zrealizowana została przy wsparciu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach obchodów Roku Themersonów organizowanego pod patronatem Instytutu Książki.

Dopełnieniem wystawy jest komiks autorstwa Franciszki Themerson oraz program wydarzeń towarzyszących. Wydany zostanie również obszerny, bogato ilustrowany katalog.

Kurator: Paweł Polit