Kolekcja Sztuki Dawnej

Rzeźba „Jarzmo życia” Xawerego Dunikowskiego, zniszczona podczas II wojny światowej, powstała prawdopodobnie we wczesnym okresie twórczości artysty. Należała do cyklu prac opatrzonych tytułem „Człowiek”, powstałych w latach 1898-1905, obejmującego również zachowane i znane współcześnie dzieła, m.in. „Tchnienie” (1903) i „Macierzyństwo” (przed 1904). W okresie tym artysta był pod silnym wpływem idei Stanisława Przybyszewskiego, dążącego do odsłaniania w swoich utworach literackich najbardziej podstawowych wymiarów ludzkiej egzystencji.

Niewiele wiadomo na temat okoliczności nabycia „Jarzma życia” do kolekcji Miejskiego Muzeum Historii i Sztuki im. J. i K. Bartoszewiczów. Z książki Mariana Minicha „Szalona galeria” wynika, że rzeźba znajdowała się w kolekcji Muzeum w 1937 roku. Autor wspomina również wizytę w krakowskiej pracowni Dunikowskiego, prawdopodobnie w 1935 roku.

„Jarzmo życia” jest jedną z prac artysty, w których silnie zaznacza się wpływ konwencji rzeźbiarskiej wypracowanej przez Auguste’a Rodina: grupa postaci – wydaje się, że można interpretować je jako jedną osobę ukazaną w różnych stadiach życia – wynurza się w niej z nieforemnej masy rzeźbiarskiej. W sposobie opracowania powierzchni ciał manifestuje się również stosowana przez Rodina impresjonistyczna technika budowania efektów światłocienia. Dunikowski formuje jednak ukazane w pracy postacie w sposób syntetyczny, równoważy naturalizm z dążeniem do uproszczenia kształtów, manifestującym się w krągłości pozbawionych włosów głów. Ten sposób ujęcia łączy „Jarzmo życia” z innymi, bardziej radykalnymi formalnie pracami z cyklu „Człowiek”. Jak napisał Stefan Flukowski, „odwieczne pojęcia bytu, życia, śmierci, miłości czy cierpienia ukazywał artysta, używając nowego języka plastycznego, rewolucyjnego, przez swą krystalizację geometryczną, antyrealistycznego w swoim realizmie innego rzędu, operującego zawsze w czwartym wymiarze”.

Organiczne zrośnięcie się nagich sylwetek ukazanych w „Jarzmie życia” – kobiety z dzieckiem na plecach oraz wizerunku osoby pozbawionej piersi, usytuowanej na prawo – przywodzi na myśl fuzje postaci we wczesnych pracach Dunikowskiego, m.in. we wspomnianym „Macierzyństwie”. Obie prace uznać można za efekt medytacji artysty nad procesami generowania nowego życia, jego wzrastaniem i nieuchronnym ginięciem. Tytułowe „jarzmo” wyposaża te procesy w znamiona konieczności. Zastosowane w obu pracach środki artystyczne – wspomniane zrównoważenie naturalistycznego traktowania szczegółów i syntetyczności kształtów – pozwalają upatrywać w „Jarzmie życia” wstępnej wersji albo preludium do „Macierzyństwa”.

Paweł Polit