Włodzimierz Borowski

„Artony" Włodzimierza Borowskiego (1930-2008), powstające na przełomie lat 50. i 60. XX wieku, to obiekty utworzone z wyprodukowanych przemysłowo materiałów, częstokroć z przedmiotów gotowych lub ich przetworzonych fragmentów. Zaprojektowane są jako samowystarczalne byty, niekiedy ruchome i emitujące światło. Obdarzone były autonomią podobną organizmom żywym, jednak powstawały niezależnie od tworów natury. „Artony" ironicznie komentowały kontekst ówczesnej produkcji przemysłowej, w szczególności wprowadzenie na szeroką skalę materiałów syntetycznych. Borowski napisał o tym etapie swojej twórczości: „Siedzę na wysypisku śmieci. (…) Z resztek przedmiotów konstruuję koszmarne organizmy”.

Około 1963 roku Borowski włączył lustro do materiałów, które wykorzystywał w swojej sztuce. Zestawiając prostokątne kawałki lustra z różnorodnymi materiałami w nowo powstających pracach, które nazwał „manilusami", zneutralizował on metaforę organiczną określającą charakter „artonów" i usytuował te prace daleko poza zasięgiem konwencji malarstwa. „Tandetne naklejki i inne rekwizyty nie są jakimś szczególnym wyborem, a relacje zachodzące między nimi nie są tematem ani treścią”.

„Pokazy synkretyczne” Borowskiego, realizowane w latach 1966-1971, charakteryzowały się brakiem poszanowania czystości gatunków artystycznych – dopuszczały one zastosowanie różnorodnych środków, angażowały wielość zmysłów, otwierały się na działanie przypadku. Te spośród nich, które obejmowały powstałe wcześniej prace artysty, kwestionowały model wystawy jako wtórnej wobec dzieła sztuki i podważały model ekspozycji hierarchicznej, eksponującej momenty przełomowe oeuvre artysty. Traktowały przestrzeń galerii jako rodzaj „naczynia”, w którym artysta „odkrywa sztukę” – pełni w nim funkcję katalizatora procesu artystycznego, wyrzekając się sprawowania nad nim całkowitej kontroli. Wertykalne konstrukcje z luster, włączone do „I” i „V Pokazu synkretycznego”, zwracały przestrzeń galerii przeciwko samej sobie, przeciwstawiając linearny porządek czasu wielowymiarowości i nieprzewidywalności procesu. Symetryczna – lustrzana – struktura ekspozycji dodatkowo wzmacniała efekt organicznej jedności.

Utożsamienie sztuki z procesem pociągało za sobą zmianę statusu jej odbiorcy. W kolejnych demonstracjach z przełomu lat 60. i 70. Borowski inicjował rodzaj gry z widzami mającej na celu pobudzenie ich do refleksji nad integralnością procesu artystycznego. Demonstracje te – takie jak „II” i „VIII Pokaz synkretyczny” – pozbawiały odbiorców możliwości „bezpiecznej partycypacji” w zdarzeniu, a nawet możliwości „oglądania sztuki” – nie tyle eksponowały one dzieła w skończonej postaci, co wystawiały widzów na eksces obcowania ze sztuką. Utożsamienie publiczności z tworzywem „antyhappeningu” „Fubki Tarb” (1969) czyniło ją – jak pisał Jerzy Ludwiński – „nie tylko głównym elementem dzieła sztuki, ale zarazem jej wyłącznym odbiorcą i arbitrem”.

Wyzwania stawiane przez Borowskiego odbiorcy są komplementarne wobec procesu przeprowadzanej przez niego krytycznej reewaluacji postaci autora. Metodyczne „znęcanie się nad swą rolą demiurga” z początku lat 60. przekłada się w późniejszej praktyce Borowskiego na stopniową redukcję środków artystycznych służących ujawnianiu procesu artystycznego. Łącząc lub zastępując – w „IV, VII i VIII Pokazie synkretycznym” – strukturę environment działaniem o charakterze performance, artysta ironizuje na temat tradycyjnej koncepcji aktu twórczego jako projekcji intencji autora i anonsuje możliwość aktywizowania przez sztukę pełni zdolności percepcyjnych odbiorcy. Problematykę tę akcentuje m.in. „Coda do VIII Pokazu synkretycznego” (1968), której część centralną zajmowała struktura przestrzenna w kształcie rombu, kojarząca się ze zwielokrotnioną soczewką oka.

Pokazy Borowskiego kontrapunktowane są trzema pracami o charakterze dokumentu, w których artysta akcentuje proces kwestionowania własnej tożsamości jako artysty: „Fakty I” (1970), „Fakty II” (1971), „Ekspozycja jednej pracy” (wspólnie z Janem Świdzińskim i Krzysztofem Wodiczko, 1972). Rozwój twórczy artysty omawia autorska narracja „Est-Etyki” (1976) – teoretycznej autobiografii Włodzimierza Borowskiego.

Paweł Polit