Kolekcja Sztuki XX i XXI wieku

„Rysunki do Teorii widzenia" to wybór z obszernego zbioru 89 prac wykonanych w większości ołówkiem i tuszem na przyklejonych do kartonu kalkach lub bezpośrednio na kartonie. Stanowią one ilustrację do analiz przeprowadzonych i opisanych przez Władysława Strzemińskiego w jego najsłynniejszej książce „Teoria widzenia". Autor najprawdopodobniej przerysowywał je z dostępnych albumów, akcentując istotne z perspektywy rozprawy elementy gwaszem lub tuszem. Prawdopodobnie część rysunków była też przygotowana przez studentów artysty. Publikacja, dla której punktem wyjścia były wykłady prowadzone przez Strzemińskiego w Państwowej Wyższej Szkole Sztuk Plastycznych w Łodzi (obecnie Akademia Sztuk Pięknych), stanowiła podsumowanie jego działalności artystycznej i refleksji estetycznej. Jej podstawowe koncepcje kształtowały się już w latach 30. XX wieku, a pierwsza wersja opracowania została ukończona w 1947 roku. W okresie stalinizmu Strzemiński poddał ją gruntownej redakcji, starając się wprowadzić do tekstu obowiązującą wówczas nomenklaturę. Publikacji nie udało się jednak wydać przed śmiercią artysty w 1952 roku. Zawarte w niej poglądy i dyskusja z pojęciem „realizmu”, były niezgodne z obowiązującą doktryną socrealizmu. Strzemiński podjął w „Teorii widzenia" studia nad zasadami funkcjonowania ludzkiej percepcji wzrokowej oraz analizę przemian sztuki na przestrzeni dziejów od paleolitu do impresjonizmu. Innowacyjność jego rozważań polegała na ukazaniu działalności artystycznej człowieka w szerszym kontekście uwzględniającym rozwój naukowy, cywilizacyjny i społeczno-polityczny. Wskazywał w nich na zależności między dostępnością dzieł sztuki, a systemem społecznym i poziomem świadomości wzrokowej zmieniającej się zarówno wskutek biologicznej ewolucji, jak i wraz z rozwojem cywilizacji. Zdaniem Strzemińskiego każdą epokę charakteryzuje właściwe, odmienne od poprzednich, postrzeganie rzeczywistości i praktyka artystyczna. Istotne miejsce w jego rozważaniach zajęło pojęcie „realizmu”, którego określony rodzaj odpowiadał każdej z odmian widzenia i wiązał się z odpowiednią formą. W jego teorii sztuka jest więc zawsze realistyczna, jednak realizm nie jest stały i niezmienny, a różny w zależności od czasów. Sztuka nowoczesna była jego zdaniem właściwą konsekwencją rozwoju świadomości wzrokowej, forma służy tu odkrywaniu rzeczywistości i przekazaniu określonej prawdy. Jej przeciwieństwem był anachroniczny i „wsteczny” realizm socjalistyczny, który zdaniem Strzemińskiego, był całkowicie formalistyczny, albowiem środki formalne służyły w nim jedynie celom zdobniczo-dekoracyjnym. Krytyka obowiązującej w stalinizmie doktryny i ideologicznego uwikłania artystów, a także wolnomyślicielski charakter opracowania, przekreśliły szansę na wydanie „Teorii widzenia" za życia artysty. Książka miała swoją oficjalną premierę dopiero po okresie odwilży po śmierci Stalina, w 1958 roku.

„Teoria widzenia" miała charakter edukacyjny, jednak nie typowo podręcznikowy. Edukacja artystyczna i nauka poprzez sztukę miały dla Strzemińskiego istotne znaczenie. Po przeprowadzce do Łodzi planował założenie w mieście wyższej szkoły plastycznej o systemie kształcenia nowocześniejszym od niemieckiego Bauhausu. Analizując w swojej rozprawie mechanizmy rozwoju ludzkiego poznania pragnął wykorzystać zdobytą wiedzę do podniesienia poziomu świadomości artystycznej społeczeństwa, w tym także samych artystów.

W zbiorach Muzeum znajduje się tylko część prac. Wiele z nich pochodzi z dwóch rozdziałów książki: „Widzenie konturowe" i „Widzenie sylwetowe". Pierwszy poświęcony został widzeniu epoki kamienia, a zamieszczona w nim ilustracja „Ryt na kości Lourdes, późny paleolit" to przykład „konturu w konturze”, a więc etapu, w którym spostrzeżono, że poza samym obwodem istnieje również coś, co dzieje się w jego wnętrzu.