Kolekcja Sztuki XX i XXI wieku

„Konwalie lufy i samolot" to jeden z licznych zrealizowanych przez Janusza Marię Brzeskiego fotomontaży. Artysta rozwinął swoje zainteresowanie fotograficznym kolażem we Francji, gdzie podczas pobytu w Paryżu w latach 1929–1930, zetknął się z surrealizmem. Po powrocie do Polski upowszechnił tę technikę w wysokonakładowej prasie. Fotomontaż idealnie wpisywał się w nowoczesny wizualny język kultury masowej rozkwitającej w latach 30. Łącząc sztukę z techniką, wykorzystując gotowe wytwory uzyskane drogą mechaniczną, syntezując wielość zjawisk w jednym miejscu, był formą najlepiej oddającą dynamikę wielkomiejskiej cywilizacji i społeczeństwa urzeczonego jej zdobyczami. Już w 1924 roku Mieczysław Szczuka, prekursor fotomontażu w Polsce, głosił, że jest to „zjawisko wzajemnego przenikania się najróżniejszych zjawisk zachodzących we wszechświecie [...] nowoczesna epopea” („Blok”, 1924, nr 9).

W pracy „Konwalie, lufy i samolot" Brzeski wykorzystał fotografię ukazującą konwalie w dużym powiększeniu, na którą nakleił wycięte z innych zdjęć fragmenty dział przeciwlotniczych i samolot. Zaproponowane przez artystę zestawienie elementów pochodzących z diametralnie rożnych porządków zawiera w sobie dość czytelny przekaz. Kwiaty odnoszące się do natury, niewinności i pokoju zderzone zostały z obiektami o charakterze militarnym kojarzonymi ze zniszczeniem i wojną. To nawiązanie do sytuacji politycznej w Europie i nastrojów niepokoju panujących w drugiej połowie lat 30. potęgowanych przez wybuch wojny w Hiszpanii i postępujący proces militaryzacji Niemiec. Fotomontaż „Konwalie, lufy i samolot" był jedną z ilustracji towarzyszących zamieszczonemu w 1936 roku w tygodniku „As” artykułu „Za kulisami przyszłej wojny". Bezpośrednią inspiracją dla tekstu był prawdopodobnie film Rok 2000 wyreżyserowany przez Williama Camerona Menziesa według scenariusza George'a Wellsa na podstawie jego własnej powieści „Kształt rzeczy przyszłych" (1933). Film, który wszedł na ekrany w 1936 roku, ukazywał katastroficzną wizję wyniszczającej ludzkość wojny światowej. Artykuł, odwołując się do obrazu kinowego i fotografii dokumentujących skutki bombardowania hiszpańskich miast, wskazywał na rolę, jaką w wojnie przyszłości odegra nowoczesna broń, a szczególnie lotnictwo niosące śmierć i zniszczenie. Nawiązuje do tego również fotomontaż Brzeskiego i towarzyszący mu podpis: „Piękno form stworzonych przez człowieka, a zaklętych w masę stali śmiercionośnych narzędzi wojny, rywalizuje z pięknem form przyrody, która nas otacza...”.

Kompozycja „Konwalie, lufy i samolot" oparta jest na dosłowności, a autor operuje prostymi, łatwymi do zdekodowania, symbolami. To cecha charakterystyczna dla montaży tworzonych z myślą o masowym kolportażu prasowym. Czytelne odwołanie do postaw antywojennych czyni z pracy formę o charakterze publicystycznym, oddalając ją jednocześnie od surrealistycznych i dadaistycznych źródeł, w których poszczególne fragmenty łączone były w sposób pozaracjonalny. Tygodnik „As”, w którym zamieszczona została praca, był wydawany przez koncern „Ilustrowanego Kuriera Codziennego”, z którym Brzeski współpracował w okresie międzywojennym, projektując i ilustrując okładki i artykuły także do innych czasopism, m.in. „Tajnego Detektywa”.