Kolekcja Sztuki XX i XXI wieku

„Pejzaż – Chałupy" to praca wykonana w nietypowej dla Władysława Strzemińskiego technice litografii. Artysta, znany przede wszystkim jako autor obrazów, rysunków, kompozycji przestrzennych i tekstów teoretycznych, zajmował się także grafiką warsztatową. Barwna abstrakcyjna kompozycja zbudowana została z szarych plam o groszkowanej fakturze, wzbogaconych o błękitne „łuskowate” akcenty i pionowe zielone kreskowania. Na nie naniesione zostały czarne, płynne linie o biologicznym zarysie, wyznaczające zamknięte kontury form. Praca nawiązuje do realizowanych już wcześniej „Pejzaży morskich" – obrazów, które powstawały podczas letniego wypoczynku artysty w Chałupach. Strzemiński jeździł tam regularnie od 1928 roku. Mimo że pejzaże malowane z natury odbiegały od rozwijanego przez niego wówczas programu artystycznego, twórca unizmu chętnie do nich wracał traktując je jako formę wakacyjnego wypoczynku. Za kompozycjami tego rodzaju stał pozornie prosty impuls, jednak to właśnie one stanowiły punktem wyjścia dla rozwiniętego później zainteresowania procesem postrzegania zmysłowego. Na przełomie lat 40. i 50. XX wieku stało się ono jednym z najważniejszych zagadnień twórczości plastycznej i teoretycznych dociekań Strzemińskiego. Początkowo jednak nawet sam artysta miał trudność z umiejscowieniem swoich kompozycji pejzażowych na linii rozwoju sztuki. Jak pisał w ostatnich wersach wydanej już po jego śmierci „Teorii widzenia", problem ten wynikał z tego, że: „Mierzyłem je nie stopniem świadomości wzrokowej, lecz mimo wszystko stopniem odejścia od realizmu towarowego. Dopiero sprawdzenie bazy wzrokowej, określenie składników świadomości wzrokowej – pozwoliły mi na dokładną ich lokalizację: są to prace wykonane w oparciu o metodę empiryczną i polegające na włączeniu do świadomości wzrokowej oddziaływania wewnętrznych rytmów fizjologicznych”. Artysta odszedł tu od charakterystycznej dla historii sztuki oceny dzieła pod względem formalnym na rzecz powiązania jej z procesem postrzegania i tym, w jaki sposób reaguje na obraz ludzki organizm. Tego rodzaju działanie określił mianem impresjonizmu widzenia fizjologicznego, który - w przeciwieństwie do impresjonizmu historycznego - uwzględniał nowy składnik świadomości wzrokowej, jakim był „rytm fizjologiczny”. Impresjonizm historyczny dążył do uchwycenia ulotnych wrażeń wzrokowych, impresjonizm (widzenia fizjologicznego) uwzględniał także ich odbiór. „Rytm fizjologiczny”, o którym pisał Strzemiński, łączy więc w procesie percepcji wizualnej podmiot i przedmiot, a odbiór doznań dokonuje się zgodnie z fizjologicznym rytmem życia człowieka – obserwatora. W pracach z tego okresu na znaczeniu zyskała czasowość percepcji dzieła i mechanizmy procesu postrzeżeniowego. Uwzględnienie dwuocznego widzenia wpłynęło na charakterystyczną strukturę kompozycji, która oparta została o zasadę nakładania na siebie linii konturowych i plam barwnych.

Dorota Stolarska-Kultys