Kolekcja Sztuki XX i XXI wieku

Tablica składa się z naklejonych na szare tło sześciu stron ogłoszeniowych wyjętych z wydawanego przez Awangardę Krakowską w latach 1922-1923 i 1926-1927 czasopisma „Zwrotnica". Strony pochodzą z różnych lat i numerów periodyku. Pomiędzy nimi rozmieszczony został tekst w typowej dla Władysława Strzemińskiego kolorystyce, łączącej barwy żółtą, niebieską i czerwoną z „niekolorami”: czernią, bielą i szarością. Napisy powstały z wykorzystaniem liternictwa artysty i w charakterystycznym dla niego układzie typograficznym. Tablica została kupiona od Tadeusza Peipera, redaktora „Zwrotnicy", przed wojną w 1939 roku razem z kilkoma podobnymi, które później zaginęły. Zanim trafiły do muzeum były prawdopodobnie pokazywane na wystawie w Łodzi w 1931 roku.

Wydawana przez Peipera „Zwrotnica" miała charakter artystyczno-literacki i odegrała istotną rolę w kształtowaniu się polskiej awangardy. W polu zainteresowań redaktora był, jak głosił podtytuł czasopisma „Kierunek sztuka teraźniejszości”. Na jego łamach konfrontowały się ze sobą idee futurystyczne z koncepcjami kiełkującego dopiero w Polsce konstruktywizmu. Jesienią 1922 roku w „Zwrotnicy" jako teoretyk zadebiutował również Władysław Strzemiński. W pierwszym napisany po powrocie do kraju artykule „O sztuce rosyjskiej. Notatki" przybliżał mało wówczas w Polsce znane dokonania rosyjskiej awangardy oraz postać Kazimierza Malewicza. Artysta związał się z pismem i publikował w nim do samego końca. Był również odpowiedzialny za część projektów graficznych, czego przykład stanowią prezentowane na tablicy strony.

Podejmując współpracę z czasopismem „Zwrotnica" Strzemiński miał już za sobą pierwsze doświadczenia z projektowaniem graficznym. Zdobył je jeszcze w Rosji, gdzie w 1920 roku, wraz z żoną Katarzyną Kobro, wykonali plakaty dla Rosyjskiej Agencji Telegraficznej ROSTA. Był też autorem okładki oraz typograficznego układu tekstu w katalogu towarzyszącym współkuratorowanej przez niego „Wystawie Nowej Sztuki" otwartej w 1923 roku w Wilnie. Projekt uchodzi za pierwszy przykład druku funkcjonalnego w Polsce. Podobnie jak prezentowane na tablicy strony, cechuje go oszczędność środków i brak ornamentyki, która zgodnie z myślą konstruktywistyczną jest czasem zastępowana formami geometrycznymi tworzącymi znaczeniowe kompozycje z literami. Zasady nowoczesnego drukarstwa, którego nadrzędnym celem jest dostosowanie układu tekstu do natury ludzkiej percepcji, Strzemiński opisał w 1933 roku w artykule „Druk funkcjonalny". Postulował w nim ścisłe powiązanie projektu graficznego z przekazywaną treścią i odpowiednią wizualną organizacją przekazu. Służyć jej miały właściwie zastosowane środki, takie jak: formy geometryczne, operowanie zadrukowaną i pustą płaszczyzną papieru, odpowiednia wielkość, krój i format czcionek. Najważniejszą realizacją zaprojektowaną przez Strzemińskiego i Kobro w duchu druku funkcjonalnego był tomik poezji Juliana Przybosia „Z ponad" z 1930 roku.

Dorota Stolarska-Kultys