Kolekcja Sztuki XX i XXI wieku

„OR – obliczenia rytmiczne” to czarno-biały niemy film eksperymentalny zbudowany z szeregu połączonych ze sobą zdjęć i krótkich ujęć oraz tablic z napisami. Trwający osiem minut oryginał uległ zniszczeniu w czasie wojny, a prezentowana tu wersja zmontowana została z zachowanych fragmentów (ścinków i dubletów ujęć) odnalezionych w Filmotece Narodowej. Zostały one ułożone w sposób przypadkowy. 

Jalu Kurek, poeta należący do Awangardy Krakowskiej, był jednym z najbardziej aktywnych propagatorów idei filmu artystycznego w międzywojennej Polsce. Postrzegał film jako poezję optyczną, głosząc tezę, że po okresie, w którym była ona śpiewana, a następnie czytana, nadszedł czas jej oglądania. W połowie lat dwudziestych sformułował ideę filmu czystego, który pozbawiony tendencji treściowo-znaczeniowej stał się do pewnego stopnia tożsamy z abstrakcją. W tekście „O filmie <> i <>” pisał: „Film artystyczny jest typem, czystego widowiska optycznego wykluczającym niemal zupełnie tendencję >>treściową<< obrazu. […] Eliminuje logikę i realność tzw. >>treści<<; odrzuca literaturę, psychologię, tendencję, zadowala się tylko logiką konstrukcji, tj. montażu”. […] Film artystyczny walczy o autonomiczne prawo do życia obrazu w ruchu, tj. obrazu jako takiego, bez względu na jego rolę, czy znaczenie w tzw. akcji.” („Kino dla wszystkich” 1928, nr 56). Kluczowa była dla Kurka konstrukcja filmu, jego rytm i następstwo obrazów. „OR” stanowi próbę wykorzystania tych założeń w praktyce, ilustruje, jak pisał autor, „przypadkową zbieżność wizyjną obrazów i wymowę napięć kierunkowych. Uszeregowano tu obrazy w pewnym następstwie, które jest wynikiem artystycznego przemyślenia oraz zdjęto je w tempie, będącym rezultatem formalnych wyliczeń” („Objaśniam OR”, „Linia”1933 nr 5). Na film składają się napisy, diagramy i animacje oraz zdjęcia „z natury”. Akcja tematyczno-logiczno-beletrystyczna została w nim zignorowana na rzecz spraw wewnętrzno-konstrukcyjnych. Da się jedynie odczytać pewne poetyckie przesłanie mówiące, że wszystko dzieje się cyklicznie i rytmicznie. Zgodnie z zamieszczonymi w filmie napisami: „wszechświat wiruje w rytmie stałym płynnym i zawracającym”, „życie człowieka leży w rytmie serca odmierzającym pracę krwi”, „czas mierzymy rytmem”. Tekstom towarzyszą między innymi ujęcia zegara, animacja serca tłoczącego krew, czy widok śmigła samolotu sugerujący cykliczny charakter zjawisk. Kurek wprowadza też aktorów, jednak pokazuje jedynie ich nogi uważając, że mimika twarzy pasożytuje na naszych filmowych wzruszeniach, a dramatyzm osiągnąć można bez jej ekspresji. Zdaniem autora w filmie nieistotna jest treść, ale konstrukcja – ruch, działanie i tempo uzyskane poprzez odpowiedni montaż, rytm i przeplatanie klatek. „OR” to film o formalnym konstruowaniu ruchomego obrazu, w którym istotną rolę odgrywają wyliczenia rytmu następujących po sobie klatek.

Dorota Stolarska - Kultys