Kolekcja Sztuki XX i XXI wieku

„Kozak z Marii Malczewskiego" to drzeworyt na papierze stanowiący ilustrację do początkowych zwrotek I Pieśni powieści poetyckiej „ Maria" napisanej przez Antoniego Malczewskiego w 1825 roku. Akcja utworu rozgrywa się w Ukrainie w XVII wieku, a głównym tłem, czy wręcz współbohaterem, wydarzeń jest rozległy stepowy pejzaż. Romantyczny utwór napisany z inspiracji dziełami George'a Byrona i odwołujący się do krajobrazów z młodości dorastającego na Wołyniu autora, przesycony jest pesymizmem, grozą i melancholią. W akcję powieści wprowadza opis pędzącego przez naddniestrzańskie stepy kozaka tworzącego jedność z przemierzanym krajobrazem. Jego postać bywa interpretowana jako personifikacja polskiej tęsknoty za wolnością. Stanisław Ostoja-Chrostowski przeniósł atmosferę XIX-wiecznej romantycznej literatury na drzeworyt. Wątki literackie zajmowały istotne miejsce w jego twórczości, a od 1932 roku niemal w całości poświęcił się grafice książkowej i drzeworytowi ilustrowanemu. Jako uczeń Władysława Skoczylasa w Szkole Sztuk Pięknych w Warszawie artysta otrzymał solidne wykształcenie w zakresie warsztatu, jednak pomimo wczesnych wpływów swojego mistrza szybko odnalazł własną estetykę - znacznie bardziej melancholijną, liryczną i nastrojową. Jego prace nasycone są światłocieniem i półtonami powstającymi przy użyciu kładzionych gęsto obok siebie subtelnych linii. Dzięki zróżnicowaniu ich natężenia i gęstości Chrostowski osiąga w kompozycji efekt świetlistej głębi stonowanego tła. W „Kozaku" kontrastuje z nim jasna postać na białym koniu. Wokół niej znajdują się wzmagające wrażenie pędu i dynamiki gęste linie poprowadzone ukośnie pod innym kątem. Podobny efekt dają rozwiane wiatrem trawy wydobyte z czerni drobnymi cieniutkimi kreskami. Ukazane w sposób bardzo precyzyjny sylwetki jeźdźca i konia są subtelnie wystylizowane, smukłe i eleganckie, a ciało wierzchowca zostało wręcz nienaturalnie wydłużone w szalonym pędzie. W górnej części kompozycji artysta umieścił niewielki księżyc w czarnej otoczce. To motyw, który (podobnie jak małe słońce) pojawia się w wielu jego drzeworytach. Chrostowski inspirował się tu prawdopodobnie pracami Wiliama Blake'a. Artysta wykonywał swoje drzeworyty rylcem, nożykami i igłą, najczęściej w twardym bukszpanowym klocku sztorcowym, a więc ciętym w poprzek pnia drewna. Dzięki temu mógł uzyskać zróżnicowaną kreskę.