Kolekcja Sztuki XX i XXI wieku

„Obraz XVII - Biały" to abstrakcyjna kompozycja malowana farbą olejną na płótnie naciągniętym na blejtram o profilu górnej krawędzi wygiętym po łuku ku środkowi. Jest to jedna z wielu realizacji, w których Jan Berdyszak rozbija dominującą dotychczas w malarstwie zasadę prostokąta czyniąc tym samym kształt obrazu elementem równie istotnym, jak formy czy kolory znajdujące się w jego obrębie. Przełamanie ram wydzielających malarską kompozycję z otaczającego ją środowiska otwiera ją na elementy pozaobrazowe. Jednocześnie włącza w obraz przestrzeń, która stanowi główny przedmiot zainteresowania artysty, z wykształcenia rzeźbiarza. Nietypowe formaty zbliżają dwuwymiarowe prace do obiektów przestrzennych, pozwalając na rozpatrywanie ich w tych samych kategoriach. W wypowiedzi z 1970 roku artysta deklarował: „Obraz rozumiem jako odwieczną tablicę. Ale jego konstruowanie kolorem, formą, rysunkiem czy iluzją przestrzeni uważam za niewystarczające. Dlatego od 1962 roku maluję obrazy, które naruszyły tę zasadę tablicy, ale tylko po to, aby ją wzbogacić o nowy element, mianowicie o przestrzeń sensu stricto. Od tego momentu nie maluję obrazów na ścianę, a w stosunku do ścian” („Polska”, nr 2, 1970). Berdyszak dążył do tego, by przestrzeń stała się jednym z elementów sztuki, nie chciał jej jedynie malować, ale uczynić z niej środek wyrazu. Dla artysty nie było to jedynie zagadnienie z obszaru plastyki, ale także problem filozoficzny, który poddawał głębokiej analizie intelektualnej. Przestrzeń jest bowiem ze swej natury nieograniczona, uniwersalna i najtrwalsza, jest pierwotną formą bytu. Wycięcie w obrazie to również wskazanie na brak, uzmysławiające nieobecność. Berdyszak postrzegał puste miejsce w podobnych kategoriach jak zwierciadło, które wypełnia się dopiero wówczas gdy „człowiek chce wiedzieć”. To obszar pozostawiony dla widza, który „wypełnia obraz własną wyobraźnią” (Czesław Grzelak. „Rozmowa z Janem Berdyszakiem <>", „Głos wielkopolski” nr 67, 1975).

Materialność formy nie odciąga uwagi artysty od innych aspektów kompozycji. W omawianej pracy autor posługuje się także linią i kolorem, które służą mu do konstruowania różnych wymiarów przestrzeni i ruchu, a zastosowane barwy niosą za sobą dodatkowo określone treści. Kolory u Berdyszaka pełnią bowiem funkcję symboliczną i wyrażają określone sensy. Według zestawienia przygotowanego przez Marię Berdyszakową, artysta przypisuje im trzy wartości: przestrzeni, ruchu i treści. Zgodnie z tym podziałem dominująca w kompozycji biel oznacza odpowiednio: wszechobecność przestrzeni, krótkie i szybkie zmierzanie we wszystkich kierunkach, poczucie rzeczywistości, poczucie niezależności i początek. Obecny przy dolnej krawędzi oranż to masa przestrzenna, intensywny ruch bez ujścia, przekonanie o ciągłości istnienia. Zimna czerwień to zastyganie przestrzeni, odkształcanie i satysfakcje wewnętrzne.